Ze is een jonge vrouw van in de twintig. Ze kwam als enig kind met haar alleenstaande moeder naar de poli. Nu ze groot is, komt ze niet meer met mama. Ze woont niet meer bij mama op Lelydorp, maar werkt en woont in de stad. Ze heeft allerlei klachten die niet verklaard zijn, pijn op de borst, hartkloppingen, lichaamspijnen, hoofdpijnen, slaapstoornissen. Laboratoriumonderzoeken en verwijzingen naar specialisten brachten geen opheldering. Ze zegt dat ze geen problemen heeft in de familie of aan het werk.
Psychosociale problemen van het gemengd zijn
Toen ze vorige week weer eens op de poli kwam, koos ik een andere invalshoek voor het gesprek. Aan haar uiterlijk is niet te zien dat zij half Javaans is. In Suriname zouden we zeggen dat ze een creoolse is. Haar klachten hebben hoogstwaarschijnlijk geen lichamelijke, maar een psychosociale achtergrond. Het opgroeien zonder vader, alleen met moeder, is een situatie met tal van mogelijke valkuilen voor een opgroeiend kind. Maar ik ken meerdere kinderen van alleenstaande moeders die geen psychosociale problemen hebben. Ik bedacht dat het misschien haar gemengde raciale afkomst was die hier speelde. Ik vroeg haar hoe zij omging met haar gemengde afkomst. Voelde zij zich Javaan of creool? Voordat ze antwoord gaf, vertelde ik haar dat ik zelf van gemengde afkomst ben met een Europese vader en een creoolse moeder en dat ik altijd geprobeerd heb om die twee identiteiten met elkaar in harmonie te brengen. Ik vertelde haar dat dit me niet goed lukte, omdat de samenleving mij het etiket van ‘wit’ opplakte. Ze begreep me direct. Zij wordt door haar creoolse uiterlijk ook in een bepaalde richting gedwongen. Als kind werd ze vaak gepest door de Javaanse kinderen met wie ze opgroeide. Haar Javaanse familie heeft haar volledig geaccepteerd en ze is binnen de familie liefdevol behandeld, maar ze voelt zich toch veiliger tussen mensen die ‘’op haar lijken”, zoals ze dat zelf zei, dan tussen Javaanse mensen. Dit komt door haar uiterlijk. Ze vertelde me dat ze haar vader kent en dat ze een goede relatie met hem heeft. Hij schijnt een man te zijn met een goed inkomen. Zijn kinderen gaan naar de universiteit. Ik concludeerde dat de sociale status van haar vaders gezin hoger was dan die van haar moeder, een onderwijzers op een lagere school te Lelydorp. De kinderen van haar vader gaan naar de universiteit, terwijl zij met een middelbare beroepsopleiding een bestaan moet zien op te bouwen.
Conflict tussen innerlijke en uiterlijke identiteit
Het onoplosbare conflict waarmee deze jonge vrouw worstelt, is dat tussen haar creoolse uiterlijk en haar Javaanse innerlijk. Door haar uiterlijk voelt ze zich veiliger tussen mensen ‘die op haar lijken’ dan tussen de mensen op wie zij graag zou willen lijken. De sociale implicaties van haar creoolse uiterlijk moet zij zien te verwerken in haar leven dat toch vooral een Javaans leven is. Dat laatste kon ik concluderen toen haar partner binnenstapte: een Javaan. Mijn voorlopige diagnose is dat de angst en depressiviteit van deze jonge vrouw te maken hebben met innerlijke conflicten over identiteit. Deze identiteitsconflicten zijn vermengd met issues betreffende sociale status en cultuur. Wetenschappelijk onderzoek aan Amerikaanse universiteiten heeft aangetoond dat mensen van ‘gemengd bloed’ vaker dan anderen last hebben van angst, depressie, neiging tot uitstellen en misbruik van drugs. Ik heb in deze column reeds een paar keer de stelling verkondigd dat persoonlijkheidsstoornissen nauw samenhangen met sociale disfuncties. Ik denk dat als een cultuur te streng is, dat kan leiden tot persoonlijkheidsstoornissen zoals bijvoorbeeld Dependent Personality Disorder. Als er onzekerheid is over cultuur, bijvoorbeeld bij leden van minderheidsgroepen, zouden er persoonlijkheidsstoornissen kunnen ontstaan zoals de Borderline Personality. Let wel mensen, ik ben hier zwaar aan het speculeren.
Neurosen en persoonlijkheidsstoornissen
Ik denk dat de neurotische klachten van mensen van gemengd ras ongeveer volgens dezelfde mechanismen ontstaan als de persoonlijkheidsstoornissen van mensen in cultureel ambivalente samenlevingen. Zowel bij gemengden als ontheemden zullen er angsten ontstaan en depressies, wanneer aanpassingen mislukken. Mensen van gemengd ras moeten dealen met tegenstrijdige normen en onzekerheden over hun plaats in de samenleving. Mensen van minderheden moeten laveren tussen de normen van de meerderheidscultuur en de verwachtingen van hun minderheidscultuur. Als gezagsverhoudingen in de minderheidscultuur verloren gaan door culturele overheersing en door het overnemen van nieuwe technologieën en nieuwe middelen van bestaan, waardoor traditionele gezagsstructuren worden ondermijnd, kan dat bij sommige mensen leiden tot ontregeling en ontremming van het gedrag. Gemengden en ontheemden hebben het een en ander met elkaar gemeen. Maar er zijn verschillen. De angsten en depressies van de gemengden werken anders uit dan de angsten en depressies van ontheemden. Hoe precies weet ik niet, maar ik blijf studeren en zoeken naar literatuur hierover. Ik heb de indruk dat het beeld van de persoonlijkheidsstoornis meer bij ontheemden voorkomt en dat neurotische beelden en onverklaarde vage klachten meer voorkomen bij gemengden. Dat is een persoonlijke indruk. Er ligt hier een enorm veld braak voor ontginning door de menswetenschappen. Gek dat onze universiteit, de intelligentsia en de professionals er nooit aan toe zijn gekomen om een onderzoeksprogramma op te zetten om dit soort zaken uit te zoeken. We willen orde en vrede in het land. Daarvoor is nodig de integratie van etnische groepen in een overkoepelend nationaal verband. Maar er is geen onderzoeksprogramma om de psychosociale processen in beeld te brengen die integratie bevorderen dan wel belemmeren, niet alleen op macroniveau, maar ook op het niveau van het gezin en het individu. Maar goed. Het probleem van de gemengden ligt vooral in de sfeer van de discontinuïteit tussen familieleven en de samenleving en de persoonlijke identiteit. Dat van de ontheemden ligt meer in de sfeer van de culturele fragmentatie van de samenleving en de groepsidentiteit. De gemengde heeft een privéprobleem. De ontheemde heeft een politiek probleem.
De essentiële rol van het uiterlijk
In de problematiek van de gemengde speelt het uiterlijk een essentiële rol. Gemengden die uiterlijk lijken op het hegemonische ideaalbeeld (bijvoorbeeld blanke huid, glad haar) hebben andere problemen dan gemengden die lijken op het minderheidsbeeld (bijvoorbeeld bruine huid, kroeshaar).
De jonge vrouw in dit verhaal werd vanwege haar creoolse uiterlijk gepest door Javaanse kinderen en voelde zich veiliger tussen creolen, maar in haar hart was ze een Javaans kind van haar Javaanse moeder. Als haar haar gladder geweest was, had ze mogelijk minder problemen ondervonden. In Suriname hebben we gemengden en ontheemden in overvloed. De psychiatrie en de psychologie hebben voor de psychische klachten van geen van beide groepen adequate behandelingen. Er zijn geen behandelingsmethoden die culturele ambivalentie betrekken bij de aanpak van neurosen en persoonlijkheidsstoornissen. En dat is jammer, want het percentage mensen dat bij volkstellingen aangeeft dat zij ‘gemengd’ zijn, neemt snel toe. Onderzoek naar sikkelceldragers in Amerika heeft aangetoond dat minstens 20 procent van de genen van Afro-Amerikanen afkomstig is uit Europa, Azië en Amerindia. Op Facebook zag ik berichten van kennissen (allen mensen die ik als creool zou bestempelen) die onderzoek hebben laten doen naar de herkomst van hun genoom. Als ik de cijfers mag geloven, zijn tussen de 40 en 60 procent van de genen van creolen in Suriname niet uit Afrika afkomstig, maar uit Europa, Azië en Amazonia, met een behoorlijke portie genen van Joodse afkomst. Iemand berichtte dat zij schrok van haar resultaten: ze bleek 30 procent Scandinavisch. Ze vond dat schokkend. Ze schreef: ”Gelukkig zaten de Chinees, creool en native indian kant er ook bij.’ Een andere vrouw schreef dat zij 25 procent Chinees/Vietnamees was en 35 procent Nigeriaans en voor het overige Joods. Ze had een Joodse overgrootvader.
Sociale ongelijkheid en vermenging
Sociale ongelijkheid en machtsongelijkheid spelen bij raciale vermenging vaak een rol. De meeste creolen hebben genen van slavenhouders. Een belangrijk deel van raciale vermenging in Suriname vandaag, neemt de vorm aan van kinderen die verwekt worden door creoolse mannen bij Javaanse en indiaanse vrouwen. Creoolse mannen zijn doorgaans van een hogere sociale rang dan Javaanse en indiaanse vrouwen. Zij maken daarvan gebruik om relaties met deze vrouwen aan te gaan.
In het binnenland zagen we vroeger dat Marrons indiaanse vrouwen namen. Niet zelden werden deze vrouwen uit hun dorpen ontvoerd. Jaren geleden was ik in een Amerindiaans dorp achter plantage Hanover bij een man die aardewerken kruiken maakte. Hij klaagde over het lot van de Amerindianen en de rol die andere bevolkingsgroepen daarbij spelen. Hij memoreerde dat de Amerindianen de eerste Marrons opvingen en hen leerden hoe te overleven in het bos, maar dat de Marrons vervolgens hun vrouwen roofden. Deze aanklacht heb ik daarna nog een keer gehoord van iemand anders, maar ik wist niet hoe serieus deze beschuldigingen genomen moesten worden. Het toeval wilde dat ik in het boek: ‘Zes jaren in Suriname’, waarin August Kappler, de oprichter van Albina, verslag doet van zijn militaire dienstplicht in Suriname van 1836 tot 1842, een passage tegenkwam, waarin hij beschrijft hoe een groep Marrons een Amerindiaans meisje van 10 jaar oud ontvoerden. Een goede vriend van me, een Saramaccaner, vertelde me dat zijn grootmoeder een indiaanse was. Hoe dat kwam, moet ik hem nog eens vragen. De relaties tussen Marrons en Amerindianen werden (en worden nog steeds) gekenmerkt door machtsongelijkheid. De Amerindianen waren geringer in aantal en waren fysiek en mentaal niet opgewassen tegen de flamboyante Afrikanen. Interessant zou zijn om te kijken hoe het genoom van de Marrons eruit ziet en hoeveel genen ze bezitten die herinneren aan Joodse, Portugese en Amerindiaanse voorouders. Heel veel woorden in het Saramaccaans herinneren aan de Portugezen. Gerechten zoals pom en culturele gebruiken van de Saramaccaners, zoals het isoleren van menstruerende vrouwen, werden van de Joden overgenomen.
Ras en identiteit
In Suriname is niemand raszuiver. Trouwens, dat geldt voor alle mensen in de wereld. Het ras waartoe we iemand rekenen, wordt bepaald door zichtbare uiterlijke kenmerken en soms ook door voorkennis omtrent de afkomst van de desbetreffende persoon. Rasindelingen zijn daarom volledig arbitrair. Sommige mensen zeggen dat er maar twee rassen zijn, anderen spreken van drie. In feite kan elke groep met bepaalde gedeelde uiterlijke kenmerken als een ras worden beschouwd. Het aantal rassen is in principe onbeperkt en er komen steeds meer bij. In Suriname zouden de ‘bonkoro’s’ en de ‘dogals’ als nieuwe rassen kunnen worden beschouwd. Meestal houden we het simpel en beperken onze indeling tot drie of vier (bijvoorbeeld wit, zwart, Aziatisch). Elke geracialiseerde samenleving hanteert zijn eigen indeling. Toen ik in de jaren tachtig in New Orleans studeerde, werd ik vaak aangezien voor iemand van Zuid-Europese (Italiaanse) afkomst. Tot ik vertelde dat ik een zwarte grootmoeder had. Sommige blanke studenten veranderden hun houding tegenover mij omdat ik per definitie ‘zwart’ was.
Identiteit en sociale positie
Uiterlijke kenmerken bepalen de identiteit en de sociale positie van mensen in een geracialiseerde samenleving. Gemengden komen daardoor in allerlei problemen met zichzelf en hun omgeving. Gemengde mensen reageren op deze situatie vaak door één kant te kiezen en dan ‘zwarter’ dan hun zwarte ouder of ‘witter’ dan hun witte ouder te worden.
Ze worden als het ware ‘Roomser dan de Paus’. Een veel gebruikte coping strategie van vele gemengden in Amerika is ‘doen alsof’ ze blank zijn. In gemengde populaties doet zich het verschijnsel voor van ‘colorism’, waarbij een lichte huidskleur en glad haar hoger worden gewaardeerd dan zwart en kroeshaar. In Suriname kennen we dit verschijnsel als ‘opo yu kleur’ (verhef je huidskleur). Mogelijk speelde dat in het geval van de jonge vrouw ook. Creoolse mannen die iets bereikt hebben in het leven, nemen bijna altijd een Javaanse of Amerindiaanse vrouw. Veel advertenties op de televisie tonen een man en een vrouw die een meubelzaak of iets dergelijks bezoeken. In meer dan de helft van de gevallen bestaan de koppels uit een creoolse man en een Javaanse vrouw. Er is behoorlijk wat vermenging tussen Javanen en Hindoestanen. In veel gevallen gaat het hier om moslims. Ik heb geen beeld van de psychosociale conditie van deze gemengden. Ook de rooms-katholieke kerk en de pinkstergemeenten dragen hun steentje bij aan de raciale vermenging.
Politieke representatie
Gemengden krijgen afhankelijk van hoe ze eruit zien, een andere behandeling in de geracialiseerde samenleving. Sommigen ondervinden discriminatie en uitsluiting, zoals de jonge vrouw heeft meegemaakt. De grootste etnische groepen vormen de basis voor politieke partijen. De gemengden, de snelst groeiende groep, hebben geen politieke representatie. Deze groep is geen basis voor een etnische politieke partij. Hun gemengd zijn is geen politieke kwestie, maar een privé aangelegenheid. Hun wereldbeeld en hun psychosociale problemen komen daardoor zelden in beeld. Het wordt tijd dat daar verandering in komt.
Gemengden spelen een belangrijke rol bij natievorming. Niet dat er een eind komt aan racisme en discriminatie, want we zagen reeds dat gemengden daar op hun manier mee doorgaan (colorism). Maar hun aanwezigheid vermindert de kans op een burgeroorlog tussen de meer traditioneel gedefinieerde rassen.
Bij SetiSRnan praten we op maandag 5 februari verder over nieuwe politieke werkvormen die de vorming van een nationale samenleving bevorderen in plaats van saboteren.
De techniek van de Dialectical Behaviour Therapy kan worden ingebouwd in politieke werkvormen om mensen te leren raciale hebi’s te overwinnen, solidair te zijn en samen te werken.
wjbakker53@gmail.com
