‘Jaren vulden mensen hun zakken. Ik wil dat geld tot de laatste cent terug’, luidt de kop boven een interview van twee pagina’s met president Chandrikapersad Santokhi in de kersteditie van het NRC Handelsblad op 24 december 2020 in Nederland. Ik sprak de president, toen nog partijleider van de VHP in februari 2020, bij welke gelegenheid hij precies hetzelfde aangaf: er is veel geld en goederen verdwenen, dat hoe dan ook terug moet naar Suriname en we hebben daarbij deskundige ondersteuning nodig.

Suriname heeft jarenlang te lijden gehad van ‘kleptocratie’. Kleptocratie is kortweg ‘stelen van de overheid’, dus in feite ‘stelen van de bevolking’. Letterlijk betekent het “regeren door dieven” en het komt van het Griekse ‘klepto’ dat stelen betekent en ‘kratein’ dat regeren betekent. Het is één van de verschijningsvormen van corruptie. In veel landen zijn mensen puissant rijk geworden door vormen van kleptocratie, vaak mogelijk gemaakt omdat controlerende instituties en de handhavingsketens in die landen onvoldoende sterk zijn, geen tegengas geven of omdat ze zelf door corrupte ambtenaren worden bemand.

De doelstelling die de president formuleert, is nobel en begrijpelijk. Tegelijk is het doel om verschillende redenen niet gemakkelijk te realiseren. Er zijn lastige vragen zoals: waar is het geld en zijn de goederen gebleven, wat is er onrechtmatig ontvreemd bij de overheid, hoe kan de onrechtmatigheid worden bewezen en tenslotte, misschien wel de moeilijkste vraag, hoe haal je het geld en de goederen vanuit het buitenland terug naar Suriname?

Met deze vragen wordt de kern geraakt van wat ‘Asset Tracing’ wordt genoemd. Asset tracing is het onderzoek naar verdwenen eigendommen met als doel deze terug te halen. Het onderzoek wordt in de volksmond ook wel aangeduid als ‘Follow the money’. Het is het meest complexe onderzoek in het werkveld van de financieel forensische discipline, ofwel het onderzoek naar financiële criminaliteit.

Het kenmerk van kleptocratie is dat mensen misbruik maken van de zwakte van nationale instituten (overheidsorganen die toezicht moeten houden) en, waar mogelijk, misbruik maken van hun eigen machtspositie. Kleptocratie kan verschillende vormen aannemen, zoals het voor eigen gebruik ontvreemden van luxe goederen, het vragen van (grote) geldbedragen voor het afgeven van een concessie, het kanaliseren van grote inkoopstromen voor overheidsprojecten naar privéondernemingen of het in rekening brengen van te hoge prijzen ten laste van de overheid. Voor Suriname is het risico groot nu er olie is gevonden in de Surinaamse territoriale wateren in de Atlantische Oceaan. Om die olie economisch rendabel te kunnen exploiteren, zullen vele honderden miljoenen dollars moeten worden geïnvesteerd en het is welhaast zeker dat zich diverse ‘deskundige’ tussenpersonen zullen melden om Suriname daarbij ‘te helpen’.

In de meeste gevallen spelen louche advocaten en accountants een rol en adviseren zij, hoe het geld en de goederen in het buitenland kunnen worden ondergebracht, zonder dat er ‘lastige vragen worden gesteld’. Bekende locaties waar gestolen geld wordt ondergebracht, zijn Zwitserland, Liechtenstein, Malta of Cyprus, maar ook dichterbij op het eiland Neves, de Britse Maagdeneilanden en enkele andere Caribische of Europese Kanaaleilanden of in sommige staten van de Verenigde Staten, bijvoorbeeld in Delaware of Nevada. Maar, wees niet verbaasd wanneer het geld gewoon op bankrekeningen staat in Amsterdam, New York of Sao Paulo. Advocaten en accountants zijn behulpzaam bij het oprichten van lokale rechtspersonen (N.V. of B.V.), zorgen ervoor dat de namen van de oprichters onbekend blijven, zorgen voor trusts als tussenpersoon of spelen een uiterst dubieuze rol bij het doen verdwijnen (het onzichtbaar maken) van vermogen. Accountants die onderzoek doen bij verdachte bedrijven steken hun hoofd in het zand, ontkennen of ontkrachten de feiten, komen met nietszeggende rapporten en verkwanselen hun rol als vertrouwensman van het maatschappelijk verkeer.

In deze wereld van list, bedrog en verhulling, moeten het geld en de goederen worden gevonden en teruggebracht naar Suriname. In de meeste gevallen zal het onderzoek een internationaal karakter hebben, omdat het gestolen geld en goederen over de grens zijn gebracht. Soms echter bevinden zich geld en goederen in Suriname, wat vanuit een onderzoekstechnisch perspectief makkelijker is.

In de eerste plaats is het onderzoek gericht op verdachte personen. Vanuit een strafrechtelijk perspectief moet dus sprake zijn van een verdenking. Het onderzoek van asset tracing omvat om die reden dan ook de strafrechtelijke bewijsvoering. Met andere woorden: het gaat niet alleen om het achterhalen van het geld of de goederen, maar het omvat ook het aandragen van het juridische bewijs dat nodig is in de procedure die uiteindelijk leidt tot ontneming en terugstorting van het geld op de rekening van de overheid.

Asset tracing is bij uitstek een multidisciplinair onderzoek. Dat wil zeggen dat verschillende deskundigen met elkaar samenwerken tijdens het onderzoek. Het is van belang dat de leiding van het onderzoek in handen is van een hooggeplaatste jurist, bijvoorbeeld de procureur generaal. Omdat het uiteindelijk gaat om ontnemen van wederrechtelijk verkregen vermogen is het van belang dat te allen tijde wordt voldaan aan de rechtsregels die in Suriname en in andere landen gelden.

Voorkomen moet worden dat de rechter uiteindelijk het bewijs van tafel veegt en niet tot schuldigverklaring komt. De zoektocht naar wederrechtelijk verkregen vermogen begint doorgaans met open bronnenonderzoek, big data analyse en onderzoek van gesloten bronnen in Suriname (dit zijn bronnen die niet openbaar toegankelijk zijn en alleen door de autoriteiten kunnen worden benaderd).

Wanneer verdachten zich bevinden in Suriname en het wederrechtelijk verkregen vermogen zich ook in Suriname bevindt wordt het bekende inkomen en vermogen op basis van de fiscale aangiften vergeleken met het bestedingspatroon van de verdachte. Vaak zal blijken dat het bestedingspatroon niet kan worden verklaard uit de fiscaal aangegeven inkomsten, hetgeen duidt op inkomen dat buiten het zicht van de autoriteiten is gehouden. Doorgaans wordt de verdachte dan gevraagd om aan te tonen dat het vermogen legaal is verkregen, hetgeen neerkomt op ‘omgekeerde bewijslast’. Niet het Openbaar Ministerie moet bewijzen, maar de verdachte moet dat doen. In het fiscale strafrecht in Nederland is dat een veelvoorkomend verschijnsel. Suriname zou kunnen overwegen om de wet op dit punt aan te passen. Zeer veel complexer wordt het wanneer het wederrechtelijk verkregen vermogen zich in het buitenland bevindt. In die situatie heeft Suriname ondersteuning nodig van de autoriteiten van het andere land, wat door een rechtshulpverzoek kan worden gevraagd. De moeilijkheid is evenwel dat in andere landen de regels van die landen moeten worden gevolgd, hetgeen betekent dat lokale advocaten ondersteuning moeten bieden. De juridische structuur van andere landen wijkt doorgaans af van die in Suriname.

Bij een internationaal asset tracing onderzoek is het van groot belang dat landen zich laten leiden door het United Nations Convention Against Corruption (UNCAC) van 2003. Hierin staan de spelregels die landen naleven wanneer zij elkaar helpen bij het terugvinden van vermogen en goederen. Dit verdrag is bindend voor landen die elkaar helpen bij asset tracing en is in 2005 van kracht geworden. Helaas hebben elf landen in de wereld, waaronder Suriname, dit belangrijke verdrag niet geratificeerd. Dit betekent concreet dat het voor Suriname moeilijk wordt om andere landen om hulp te vragen bij de zoektocht naar wederrechtelijk verkregen vermogen, omdat het land zelf de spelregels daarvoor niet heeft ondertekend.

Stel dat er na onderzoek wederrechtelijk verkregen vermogen wordt gevonden. Kan Suriname dan gewoon aanspraak daarop maken en het terugvorderen? Dat laatste is onder andere in het UNCAC-verdrag geregeld, hetgeen neerkomt op het feit dat er bewijslast is bij Suriname. De manier waarop en de mate waarin bewijs moet worden geleverd, is afhankelijk van het rechtssysteem van het land waar het vermogen zich bevindt. Medewerking van het land in kwestie is belangrijk, hetgeen in veel gevallen via diplomatieke kanalen kan worden bewerkstelligd. Er moet in het land in kwestie wel politieke wil zijn om aan het onderzoek mee te werken. Dit betekent dat medewerking van het ministerie van Buitenlandse Zaken in deze onderzoeken belangrijk is.

In veel gevallen zal het land in kwestie de kosten van het lokale onderzoek in rekening willen brengen bij Suriname. Dit betekent dat een deel van het wederrechtelijk verkregen vermogen als vergoeding voor lokaal gemaakte kosten zal achterblijven. Hierover moet diplomatiek worden onderhandeld. Het komt ook voor, doorgaans als vermogen in de Verenigde Staten wordt teruggevonden, dat de autoriteiten in Amerika zullen instemmen met het volledig teruggeven van dat vermogen onder de voorwaarde dat daarmee corruptiebeperkende maatregelen worden gefinancierd.

Meneer de president, uw doelstelling om gestolen geld en goederen terug te halen, is goed.

U begeeft zich evenwel op een niet verharde weg vol met kuilen en hobbels. Het advies aan uw regering is in de eerste plaats om ernstig te overwegen het UNCAC-verdrag van 2003 te ratificeren. U zou niet moeten wensen dat Suriname in een lijstje staat met staten waarvan de reputatie veelal in het geding is.

Het uitvoeren van een asset tracing onderzoek is te doen wanneer er in Suriname een duidelijke politieke wil is om dit door te zetten. Samenwerking tussen diverse overheidsinstanties, zoals het ministerie van Justitie en Politie en het ministerie van Buitenlandse Zaken in nauwe samenwerking met deskundigen uit de private sector, zoals betrouwbare advocaten en forensisch accountants, is onontbeerlijk om het onderzoek succesvol te laten zijn. In de derde plaats is een asset tracing onderzoek per definitie een retrospectief onderzoek. We kijken terug in het verleden om na te gaan wat er fout is gegaan. Suriname heeft echter grote behoefte aan vooruit kijken. Corruptie, waaronder kleptocratie, ontstaat omdat instituties niet goed functioneren, te zwak zijn, onvoldoende in staat zijn daadkrachtig in te grijpen bij corrupte activiteiten of zelf corrupt zijn. Versterking van de bestaande instituties is een absolute noodzaak om uw belofte aan het volk: “…eerst wordt het moeilijker …, maar uiteindelijk krijgen de Surinamers er een prachtig land voor terug”, waar te maken.

Ik help u daar graag bij.

Prof. Dr. Peter Diekman RA, hoogleraar Anton de Kom Universiteit van Suriname,

26 december 2020.