‘Nationaal bewustzijn’ is een centraal concept van ‘natievorming’. Wat is het, wat doet het, hoe ontstaat het, wat maakt het meer of minder ?
Bewustzijn: innerlijke beleving en uitwendige verschijnselen
Volgens sommigen bestaat het bewustzijn slechts als een subjectieve ervaring in het levende lichaam, als een toestand van een mens of een dier. Carl G. Jung zegt: ‘The individual is the only reality’. Dit bewustzijn is een beleving die alleen toegankelijk is voor het individu in dat lichaam. Wel zijn we in staat uitwendige tekenen van dit bewustzijn waar te nemen. Vele wetenschappers houden zich bezig met de relatie tussen wat zij zien gebeuren op MRI-hersenscans en de belevingen van hun proefpersonen. Geleerden proberen grip te krijgen op de relatie tussen brein en bewustzijn. Tot nu toe zonder succes. De neuroloog Giulio Tononi van de Universiteit van Wisconsin, concentreert zich daarom op de uitwendig waarneembare kenmerken van bewustzijn. Volgens hem is be-wustzijn een kwantificeerbare eigenschap van biologische in-formatiesystemen (zoals het zenuwstelsel). Bewustzijn is een functie van de omvang, de diversiteit en de integratie van een biologisch informatiesysteem . De mate van bewustzijn is een functie van hoeveel informatie in het systeem wordt uitgewisseld en hoe veelvuldig en hoe gestructureerd de uitwisselingen zijn tussen de informatiedragers (in dit geval de zenuwcellen). Dit bewustzijn kan variëren tussen nul en oneindig. Het interessante van de theorie van Giulio Tononi is, dat hij ook opgaat voor het collectief bewustzijn van een groep.

Collectief bewustzijn
Het bewustzijn van de mens kan niet begrepen worden als wij dat benaderen als een geest in een lichaam. Het kan, zoals Gilbert Ryle zegt, slechts begrepen worden in termen van personen die spreken en handelen in een samenleving. Wang Yangming (1472 – 1529), ambtenaar-filosoof aan het hof van de Ming dynastie, zegt het ongeveer zo: ‘Kennis en actie zijn één…zonder ervaring en omgang met anderen zal er geen kennis zijn om uitgedragen te worden…. Hemel, Aarde, de Tienduizend Dingen en de Mensheid zijn één lichaam. Deze eenheid manifesteert zich in zijn meest verfijnde vorm in de intelligentie van de menselijke geest…. Planten, dieren, tegels en stenen, zouden niet zijn wat ze zijn zonder de kennis van de mensheid’. Wang Yangmings filosofie was gebaseerd op het inzicht dat culturele waarden en sociale verplichtingen geen externe dingen zijn, maar onderdelen van de structuur van ons bewustzijn .

Structuur en inhoud van het collectief bewustzijn
In de bijgaande figuur is geschetst hoe het collectief bewustzijn eruit ziet. Het collectief bewustzijn is als een tafel waaraan mensen bezig zijn met elkaar. De tafel is de wereld waarin wij leven. De tafel omvat alle kennis en ervaring van vorige generaties, zoals die is vastgelegd in boeken, schilderijen, beeldhouwwerken, gebouwen, wegen, potten, pannen, computers, vliegtuigen en andere maaksels van mensen. De tafel is de verzameling van betekenisdragers, gebouwde infrastructuur, apparaten en gebruiksartikelen. De tafel verbindt de mensen met elkaar, met welke uiteenlopende gedachten en gevoelens zij ook mogen aanzitten. De tafel vormt een collectief pré-bewustzijn dat alle aanzittenden met elkaar delen zonder dat zij zich daarvan individueel bewust zijn.

Nationaal bewustzijn
De Chinese politieke filosoof Liang Qichao (1873 – 1929) groeide op in een tijd waarin China door een politieke en culturele crisis ging als gevolg van de invasies van Westerse koloniale mogendheden en de toenemende invloed van ‘Westerse ideeën’. Hij studeerde aan de traditionele Confuciaanse scholen voor keizerlijke ambtenaren, maar hij werd een belangrijke woordvoerder van de vernieuwingsbeweging in China. Hij betoogde dat China getransformeerd moest worden tot een moderne natiestaat. China was niet langer het onaantastbare centrum in een wereld van barbaren. Het was een onderdeel van een wereld van elkaar beconcurrerende natiestaten. Het ethisch paternalisme van de Confuciaanse mandarijnen, die met wijze lessen keizer en volk op het duizenden jaren oude pad van hemelse vrede probeerden te houden, was in deze tijd niet meer toereikend als model voor goed bestuur. De intellectuelen moesten het lot van de natie in hun eigen handen nemen, organiseren, acties ontketenen. De gewone mensen, die zich passief onderwierpen aan het traditionele gezag, moesten politiekbewuste burgers worden. Hij zegt: ‘Wanneer bewustzijn en bewustzijn elkaar raken, wanneer kracht aan kracht gekoppeld wordt, tandwiel aan tandwiel, draad aan draad, en tienduizend wegen bijeenkomen in het centrum, dan is dit een natiestaat’.

Communicatie, kennis en taal
Nationaal bewustzijn neemt toe naarmate meer mensen meer informatie met elkaar delen, meer voorstellingen met elkaar uitwisselen, meer gemeenschappelijke kennis hebben be-treffende de situatie in het land en in de wereld.
Communicatie vergroot, misinformatie vermindert het nationaal bewustzijn. Kennis die blijft steken in afgeschermde groepen, levert geen bijdrage aan het nationaal bewustzijn. Taalbarrières en geografische hindernissen belemmeren de ontplooiing van het nationaal bewustzijn. Ongelijke toegang tot macht, kapitaal en educatie, staat de vrije deelname aan het politieke, economische en culturele leven in de weg. Mensen in het binnenland zijn zich weinig bewust van de machten achter de plotselinge verschijning van vreemdelingen met bulldozers in hun leefwereld. Omgekeerd zijn de mensen in Paramaribo geen deelgenoot van het leven in de verre districten en het binnenland. De technologieën, de architectuur, de kennis van de natuur, de talen van de inheemsen, ze dringen niet door tot de stadsbewoners en nog minder tot de beleidsmakers, de projectontwikkelaars, de wetenschappers en de ondernemers. Opmerkelijk is wat wel doordringt tot hoofden van zowel stedelingen als binnenlanders: de wereldcultuur van het consumentisme.

Iedereen aan tafel
Natievorming is een leerproces en ook een opvoedkundig proces, want dat wat geleerd wordt moet doorgegeven worden. Het moderne industriële kapitalisme, de massamedia, de reclame-industrie, het onderwijs, ze werken allemaal in de richting van de vorming van mensen, die met de stroming meegaan, die consumeren wat de reclame adverteert en aannemen wat autoriteiten dicteren. Dat is niet de vorming die wij op het oog hebben. Paulo Freire , de Braziliaanse pedagoog, heeft een pedagogisch model ontwikkeld dat gebaseerd is op politieke actie. SetiSRnan gaat over opvoedkundige politiek en politieke opvoedkunde: iedereen aan tafel.

Wim Bakker, voorzitter SetiSRnan

Gilbert Ryle (1900 – 1976) is een Britse filosoof die zich keert tegen het Cartesiaanse dualisme (de tweedeling lichaam versus geest).
John E.Wills: ‘Mountain of Fame; Portraits in Chinese History’, © 1994 Princeton University Press, Princeton New Jersey; ISBN 0-691-05542-4
Wim Bakker: ‘Srefidensi. De politiek van natievorming’ ©2015 Wim Bakker, wjbakker@sr.net, druk Proprint NV, ISBN 978 99914 7 352 9
Paulo Reglus Neves Freire (1921 -1997) is een Brazilaanse pedagoog. Hij schreef het boek ‘Pedagogiek van de Onderdrukten’ (1970). Zijn pedagogiek gaat uit van de ongelijke machtsrelatie tussen onderdrukkers en onderdrukten en is gericht op de zelfbevrijding van de onderdrukten.