Zijn wij in Suriname voorbestemd om geregeerd te worden door dominante mannetjes?

Elke beweging gericht op verandering of vernieuwing van de samenleving, moet de vraag beantwoorden: is de vernieuwing haalbaar? Anders gezegd: is de samenleving maakbaar? Een andere manier om deze vraag te stellen is: in hoeverre wordt ons gedrag bepaald door biologische neigingen en instincten en hoe ver reikt onze vrije wil?

Pikorde
De mens is een ‘zoogdier’ dat in groepen leeft. Een tak van de wetenschap, de ethologie, doet onderzoek naar het gedrag van dieren en meent daarin verklaringen te vinden voor het gedrag van mensen. Zo menen zij dat overheersing en onderwerping bij de mens te vergelijken is met de pikorde (pecking order) bij apen en halfapen. Sommigen menen hieruit te mogen concluderen dat sociale ongelijkheid niet alleen natuurlijk, maar ook goed is, omdat rangen en standen nodig zijn om de samenleving te organiseren. Anders gezegd: hiërarchie is onvermijdelijk, zelfs wenselijk. Of nog erger: we zijn gedoemd te worden geregeerd door alfa males, dominerende veelwijverige mannetjes.

Alfa males in dienst van de zwakkeren
Dierkundig behoort de mens tot de primaten, samen met onder anderen de orang oetan, de chimpansee, de gorilla en de baviaan. Bij de gorilla en de baviaan is de groep georganiseerd rondom de onbetwiste heerser, maar bij de brulapen en de bonobo’s spelen pikordes en rangen geen belangrijke rol. De meeste apen zitten tussen deze twee uitersten en gebruiken meer of minder strakke hiërarchische systemen om de onderlinge samenwerking te organiseren. De pikorde gaat niet alleen over de verdeling van voedsel.
Bij de bavianen wordt de groep geregeerd door een allesoverheersende mannetjesaap. Alle wijfjes behoren hem toe en hij alleen mag seks met ze hebben. Er heerst een duidelijke rangorde in de bavianengemeenschap. Als je een hogere in rang tegenkomt buig je en presenteer je je achterste. Soms werken lagere mannetjes samen om hun positie in de rangorde te verbeteren. Ze helpen elkaar dan in gevechten met andere mannetjes. Soms wordt de top-aap afgezet door twee of meer samenspannende lagere mannetjes. De hoger geplaatsten beslechten gevechten tussen ondergeschikten.
De machtsstructuur van de bavianen wordt gezien als de aanpassing van de soort aan de bijzonder gevaarlijke omgeving van de open savanne. Als de groep op pad is houden de machtigste mannetjes hun pas in en blijven in het centrum van de groep, samen met de moeders en de jonge dieren.

Vrouwelijke machtsstaat
Heel anders is het gesteld bij de bonobo’s, een apensoort die genetisch veel dichter bij de mens staat dan de baviaan. Bij de bonobo’s staan vrouwtjes hoger in aanzien dan mannetjes. Frans de Waal, de beroemde Nederlandse wetenschapper, heeft de bonobogemeenschap omschreven als een gynécocratie, een vrouwenstaat. Het seksuele leven van de bonobo’s is vrij. De vrouwtjes hebben seks met alle mannetjes en er vinden ook gedragingen plaats die wij bij mensen misschien zouden beschouwen als homoseksueel of pedofiel. Bij de bonobo’s speelt sociale rang een veel minder belangrijke rol dan bij andere apen.
De chimpanseegemeenschap kent ook de heerschappij van het dominante mannetje, de alpha male, maar zijn positie is nooit helemaal zeker. Hij moet bondgenoten hebben om zich staande te houden. Ook de vrouwtjes hebben onderling hun eigen hiërarchie. De vrouwtjes hebben ook macht. Zij beslissen uiteindelijk wie van de mannetjes de top-aap mag zijn. Een mannetje kan misschien al zijn tegenstanders fysiek intimideren, maar toch door de vrouwtjes worden afgewezen in het voordeel van een fysiek minder sterke, maar in hun ogen verstandiger mannetje. De mannetjes mogen dan in politieke zin dominant zijn, zij moeten immers de orde handhaven en de groep beschermen, de vrouwtjes spelen de hoofdrol in de economie van de chimpansee. Zij zijn verantwoordelijk voor het zoeken van vindplaatsen van voedsel voor de groep. Opmerkelijk is dat seksuele ontrouw regelmatig voorkomt bij de chimpansees. Wanneer het dominante mannetje uit de buurt is, zien andere mannetjes af en toe hun kans schoon om met een vrouwtje te paren.

Zijn wij voorbestemd om door alfa males geregeerd te worden?
Sommige geleerden veronderstellen dat het bij mensen ook zo gaat. Volgens deze visie zijn er mensen die van nature dominant zijn en mensen die neigen naar volgzaamheid. Deze karakterstructuren vormen de bouwstenen van groepsstructuren, zou je kunnen zeggen. De pecking order wordt ook bij de mens door competities vastgesteld. In jeugdbendes komen rangordes op dezelfde manier tot stand als bij gorilla’s en chimpansees. Mensen zijn bereid kapitalen uit te geven ter verhoging van hun status op de ranglijst: wie heeft een groter huis, een mooiere auto, een mooiere vrouw, knappere kinderen, het meeste geld? Deze geleerden suggeren dat wij zijn voorbestemd om geregeerd to worden door alfa males.
Als dat zo is, dan kunnen we ophouden met SetiSRnan. Dan is het beste wat we ooit kunnen bereiken een hegemonie van nieuwe alfa males. We moeten ons dan alleen maar richten op het overnemen van de macht. De rest is bla-bla-bla, mooie verhaaltjes. Toch menen wij dat juist vanwege het feit dat de mens dierlijke drijfveren heeft zonder de daarbij behorende dierlijke regelsystemen, het wel belangrijk is dat er verhalen verteld worden. Waar de regulerende instincten ontbreken, heeft de mens behoefte aan regulerende verhalen.

Geen instinct tegen massamoord
Bij dieren wordt de strijd om de macht ingetoomd door instincten. Bij mensen loopt machtsstrijd niet zelden uit op massamoord. De ondoorzichtige macht van complexe internationale organisaties en natiestaten mag dan wel voortgekomen zijn uit een dierlijke, aangeboren zucht naar macht en aanzien, maar deze complexe organisaties missen zowel de remmingen van het dierlijk instinct als de remmingen van het individuele geweten. Het individuele geweten heeft een functie in het beheersen van machtsmisbruik in kleine groepen, maar in grote complexe organisaties gaat de stem van het individuele geweten vaak verloren. Grote organisaties en groepen hebben geen geweten en kunnen alleen tot de orde geroepen worden door de stem, de strijdkreet of het noodgeschrei van degenen die lijden onder hun beleid.

Mobilisatie of bewustwording
De vraag over de maakbaarheid van de samenleving is niet alleen van filosofisch belang. Het antwoord op de vraag is beslissend voor de keuze van de strategie van de vernieuwingsbeweging, de keuze tussen mobilisatie en bewustwording. Als we geloven dat de mens niet voor verbetering vatbaar is, dan kunnen we ons beperken tot mobilisatie om het corrupte regiem van het moment weg te werken. Daarna zien we wel. Of we kunnen ons, net als mevrouw F.O, Jehovah’s Getuige, die ik afgelopen zondag ontmoette, afkeren van wereldse pogingen om iets te verbeteren in deze verdoemde wereld.
Als we geloven dat de mens wel verbeterd kan worden – wat velen inderdaad geloven, anders zouden we geen ministerie van Onderwijs hebben -, dan moeten we gaan voor meer dan alleen mobilisatie. Dan moeten we gaan voor bewustwording.

Afspraken voor overleving
Mobilisatie heeft te maken met geld, media, publieke opinie, het gebruik van macht om meer macht. Bewustwording heeft te maken met communicatie, dialoog, verspreiding van informatie, kritische beschouwing. In de SetiSRnan rondetafelgesprekken zijn we tot de conclusie gekomen dat mobilisatie en bewustwording allebei nodig zijn. Strijd om macht zal altijd de drijvende kracht blijven van de politiek, maar wij geloven (en dat is inderdaad wat het is: een geloof) dat machtsstrijd en machtsmisbruik kunnen worden beheerst door cultuur en wetgeving, wetenschap en technologie. Waar de strijd om de macht bij sociale dieren wordt beheerst door instincten, die agressief gedrag van sterkeren tegen zwakkeren afremmen, zijn wij mensen aangewezen op afspraken. Volgens SetiSRnan is het mogelijk om samen af te spreken hoe het leven geleefd moet worden en samen toe te zien op de naleving van afspraken.

Wim Bakker, voorzitter SetiSRnan